Mặc dù vậy, ngành hàng này cũng đối mặt không ít thách thức. Thị trường nhập khẩu ngày càng khắt khe, đòi hỏi sản xuất phải theo quy trình nghiêm ngặt từ mã số vùng trồng, truy xuất nguồn gốc, đến tiêu chuẩn an toàn thực phẩm. “Chúng ta không thể xem việc mở cửa thị trường là đích đến cuối cùng mà phải coi đó là động lực để sản xuất chuyên nghiệp và bền vững hơn”, ông nhấn mạnh.

Từ một sản phẩm đặc sản bản địa, sầu riêng vươn lên hàng ngũ các nông sản xuất khẩu chủ lực, sánh cùng gạo, cà phê, hạt điều hay thủy sản. Chỉ trong vài năm ngắn ngủi, giá trị xuất khẩu sầu riêng đã tăng từ vài trăm triệu USD trước năm 2022 lên hơn 2 tỷ USD/năm, tốc độ tăng trưởng ấn tượng nhất trong nhóm trái cây.

Nghị định thư xuất khẩu chính ngạch sang Trung Quốc được ký kết đã mở ra cánh cửa rộng lớn giúp sầu riêng nước ta cạnh tranh trực tiếp với Thái Lan, Malaysia hay Philippines.

“Nước ta có lợi thế tự nhiên hiếm có, khí hậu đa dạng, đất đai màu mỡ và khả năng canh tác sầu riêng quanh năm ở nhiều vùng sinh thái. Giống sầu riêng Ri6, Dona trồng ở ĐBSCL, Tây Nguyên, Đông Nam Bộ cho hương vị đặc trưng và cơm dày, phù hợp thị hiếu người tiêu dùng châu Á. Điều quan trọng là sản phẩm không chỉ có giá cạnh tranh mà còn được đánh giá cao về chất lượng”, ông Lợi nhận định.

Bốn “trụ cột” tạo đà bứt phá

Ông Võ Tấn Lợi cho rằng, sự tăng trưởng vượt bậc của sầu riêng Việt Nam không phải ngẫu nhiên, mà là kết quả của nhiều yếu tố đồng thời.

Thứ nhất là chính sách mở cửa và hội nhập thương mại. Nghị định thư xuất khẩu chính ngạch sang Trung Quốc năm 2022 được xem là bước ngoặt quan trọng của ngành sầu riêng, giúp bứt phá mạnh về quy mô và giá trị. Bên cạnh đó, việc Nhà nước đẩy mạnh xây dựng mã số vùng trồng, truy xuất nguồn gốc và hỗ trợ kỹ thuật cũng tạo nền tảng pháp lý vững chắc cho chuỗi sản xuất.

Thứ hai là lợi thế tự nhiên và sự đa dạng vùng trồng. Nước ta có thể trồng sầu riêng quanh năm tại nhiều vùng khác nhau, từ Đắk Lắk, Lâm Đồng, Đồng Nai đến Đồng Tháp, Vĩnh Long, Cần Thơ. Điều này giúp nguồn cung ổn định, giảm rủi ro mùa vụ, đồng thời mở ra cơ hội xây dựng các vùng nguyên liệu tập trung đạt chuẩn quốc tế.

Thứ ba là vai trò của các hiệp hội và cơ quan quản lý. Hiệp hội Sầu riêng Tiền Giang cùng các tổ chức ngành hàng khác đã trở thành cầu nối giữa nông dân, doanh nghiệp và cơ quan quản lý. Các chương trình tập huấn kỹ thuật, xúc tiến thương mại và bảo vệ thương hiệu được triển khai thường xuyên, góp phần hình thành chuỗi liên kết chặt chẽ và chuyên nghiệp hơn.

Thứ tư là nhu cầu thị trường và xu hướng tiêu dùng thuận lợi. Người tiêu dùng châu Á sẵn sàng chi trả cao cho trái cây tươi ngon, có nguồn gốc rõ ràng. Xu hướng này tạo động lực lớn để ngành sầu riêng nước ta tiếp tục mở rộng quy mô, nâng cao chất lượng và hướng tới các thị trường cao cấp hơn.

Thách thức phía trước

Bên cạnh những thành tựu nổi bật, ngành trái cây vẫn đối mặt nhiều vấn đề căn cơ. Trước hết là chất lượng sản phẩm chưa đồng đều, quy mô sản xuất còn nhỏ lẻ, dẫn đến khó truy xuất nguồn gốc và vi phạm tiêu chuẩn an toàn thực phẩm ở một số nơi. Một số vùng phát triển diện tích ồ ạt vượt khả năng kiểm soát mã số vùng trồng, khiến xảy ra tình trạng bị cảnh báo hoặc tạm ngưng nhập khẩu.

Bên cạnh đó, năng lực chế biến và bảo quản sau thu hoạch còn yếu. Phần lớn trái cây Việt Nam vẫn xuất khẩu tươi, trong khi tỷ lệ chế biến sâu còn rất thấp. Hệ thống kho lạnh, công nghệ cấp đông và logistics lạnh chưa đáp ứng yêu cầu, làm giảm giá trị sản phẩm và khiến ngành hàng dễ tổn thương trước biến động thị trường.

“Muốn phát triển bền vững, chúng ta phải đầu tư mạnh vào công nghệ chế biến, xây dựng nhà máy cấp đông, phát triển sản phẩm giá trị gia tăng như sầu riêng đông lạnh, kem, bánh, nước giải khát…”, ông Lợi đề xuất.

Ngoài ra, việc phụ thuộc quá lớn vào một thị trường, đặc biệt là Trung Quốc sẽ tiềm ẩn rủi ro lớn. Giải pháp theo ông Lợi là đa dạng hóa thị trường sang các khu vực tiềm năng như Nhật Bản, Hàn Quốc, châu Âu, Trung Đông, Mỹ; đồng thời chuẩn hóa chất lượng theo tiêu chuẩn quốc tế để dễ dàng tiếp cận các thị trường khó tính hơn.

Trong khu vực, Thái Lan và Malaysia hiện vẫn là những “ông lớn” trong ngành sầu riêng, sở hữu thương hiệu mạnh và chuỗi cung ứng hoàn thiện. Tuy nhiên, nước ta có lợi thế không nhỏ về chi phí sản xuất, vị trí địa lý gần Trung Quốc giúp tiết kiệm logistics, cùng khả năng cung ứng quanh năm.

“Điểm yếu của chúng ta là thương hiệu quốc gia còn non trẻ, chất lượng chưa thật đồng đều và khâu quản lý tiêu chuẩn đôi khi chưa chặt. Nhưng nếu khắc phục được, nước ta hoàn toàn có thể vươn lên vị trí cạnh tranh ngang tầm trong khu vực”, ông Lợi khẳng định.

Minh Đảm